با پیشرفت جنبش اعتراضی و تبدیل آن به جنبش انقلابی بسیاری در مورد آینده ی آن به گمانه زنی پرداخته اند. سرنوشت هیچ جنبشی از قبل تعیین شده نیست، همه چیز بستگی به اراده ی پرسشگری دارد که از خود می پرسد: «من برای پیروزی جنبش چه می توانم بکنم؟»

پاسخ به این سئؤال به فراخور این که در مورد چه نوع فردی با چه فرایند «اجتماعی شدنی» (socialization) می پرسیم فرق می کند: انسان سنتی یا انسان مدرن.

بخش مدرن جامعه

تفاوت مدرنیته با سنت در این نهفته است که مدرنیته، انسان را به «فرد» (individual) تبدیل می کند و فرد کسی است که بر «منحصر به فرد بودن» (uniqueness) خود واقف است. می داند که او قادر به ایفای نقشی است که هیچ کس دیگری قادر به انجام آن نیست. او خود را یک گمنام در جمع نمی بیند، خویش را یکی از هویت بخشان جمع می داند. این برداشت او را به این فکر رهنمون می کند که کسی نمی تواند آینده او را بهتر از خودش به دست گیرد. تعیین سرنوشت او امریست که فرد می داند نمی تواند آن را به هیچ کس دیگر واگذار کند. فرد، در معنای مدرن کلمه، خود را مناسب ترین شخص برای شکل دهی به هستی انسانی خویش می بیند. این حوزه ای است که فرد نمی خواهد کنترل آن را به هیچ کس دیگر واگذار کند: به والدین، به معلم، به بزرگترها، به مقام مذهبی یا سیاسی یا رهبر یا هر کس دیگر. انسان سنتی فاقد درک از خود است و فهم او از جهان از منظر اعتنا و توجه و ترحم دیگری بر وی می باشد، او منتظر نجات بخشی است که یا از چاه جمکران سر برآورد یا از لندن و به هر روی منجی او، نه خویشتن که دیگری است. انسان مدرن اما خود-محور، مسئولیت فهم و درکش را می پذیرد و می خواهد ناخدای کشتی زندگی خویش باشد. انسان مدار به آگاهی خود پشت نمی کند، آن را به تمامی به کار می گیرد.

اهمیت حضور «خویش» (self) در تعیین سرنوشت خود او را به «فاعل» (subject) تبدیل می کند. سوژه یا فاعل یعنی کننده ی کاری که نمی توان آن را نیابتی صورت داد، نمی توان آن را به دیگری واگذار کرد، نمی توان آن را به نیروهای غیبی و ناشناخته سپرد؛ امریست که فرد آن را فقط و فقط کار خویش و به عبارت دقیق تر «مسئولیت» (responsibility) خود می داند و به همین دلیل برای انجام آن احساس «تعهد درونی» (intrinsic commitment) می کند. او را نیازی به شور و شعار برای ایجاد حس هیجانی تعهد نیست، او الزام مبارزه را از  ذهن و درک خود بیرون می کشد و با حرکت و عمل خود به آن پاسخ می دهد.

با این رویکرد است که انسان ها برای کسب مقام و حقوق خویش به صحنه ی مبارزه پا می گذارند و پذیرای تمامی خطرات آن می شوند؛ چرا که انسانی که به «فرد» تبدیل شد حاضر نیست وجه انحصاری وجود فردی و اجتماعی خود را به نفع عضوی پیرو و مطیع از یک امت یا توده کنار بگذارد و رمه وار حیات شخصی یا جمعی خویش را به دست یک شبان، هر که می خواهد باشد، بسپارد. او در جستجوی یک فردای آرمانی که جایی بوده یا هست و باید به آن رسید نیست، او فردای مطلوب خویش را به مثابه طرحی قابل اجرا پیاده می کند و مبارزه با تمام هزینه اش بخشی از این مسیر پیاده سازی طرح مطلوب اوست. وی در ورای این تلاش واقع گرا و هدفمند، آرمانی را که تنه به رویا بزند در کار خود دخالت نمی دهد.

پس، انقلاب از نوع دمکراتیک و نه از نوع اسلامی پنجاه و هفتی، در گرو تزریق و استقرار این نگرش مدرن در بطن جنبش انقلابی است، آن جا که انقلابیون دیگر توده های بی نامی نیستند که شعار «ای رهبر عزیزم بگو تا خون بریزم» می دهند، بلکه افرادی هستند که به طور آگاهانه و ارادی در کنار هم قرار می گیرند تا با همکاری و همیاری یکدیگر شکلی سازمان یافته از حرکت جمعی دارای منظوری مشخص را به عنوان جنبش انقلابی به پیش برند.

مدرنیته و ایران کنونی

در پیوند با ایران و جنبش انقلابی کنونی آن و ظهور «فردیت کنشگر» (Activist’s individuality) در آن باید به دو نکته اشاره کرد:

نخست این که تصور برخی، مبنی بر این که باید تغییر سیاسی دیکتاتوری را حذف کند و دمکراسی را بیاورد تا شانس ظهور «فرد»، به معنای مدرن کلمه پدید آید، در کلیت خود صحیح است، اما نه به طور مطلق. شرایط دنیای جدید این امکان را فراهم کرده است که، برخلاف حرکت های قرن نوزده و بیست، که در آن بازیگران می بایست عرصه ی بروز فردیت را با جنبش و انقلاب فراهم می کردند، اینک ساکنان زمین می توانند بدون حضور در یک عرصه ویژگی های آن را دیده، با آنها آشنا شده، با آنها احساس قرابت کرده و حتی، بخشی از آنها را در خود درونی کرده و به کار ببندند. به عبارت دیگر، در دنیای کنونی حضور فیزیکی در یک جامعه مدرن شرط درک و اقتباس نیست، این کار با حضور مجازی (virtual presence) هم ممکن و میسر است؛ فن آوری مدرن و تماس های باز این امکان را فراهم ساخته است. پس به خوبی می توان تصور کرد که در زیر پوست جامعه ی تحت سیطره ی رژیم عقب مانده ی آخوندی، لایه هایی از جامعه به طور مجازی با مدرنیته آشنا شده و سبک و ارزش های آن را اتخاذ و در زندگی خویش ادغام کرده اند. برای همین می بینیم که به طور مثال، جوانان و نوجوانان مدرن نسل دهه ی هشتادی ها، هیچ شباهتی به جوان های همسن بسیجی مغز خشک گیر کرده در تاریخ سه دهه پیش خود ندارند.

اینک به این نکته ی چالش برانگیز می رسیم که آیا شمار ایرانیانی که «فردیت» در آنها جا افتاده به حدی است که بتوانند با پویایی سیاسی و تلاش مبارزاتی خویش سرمنشاء تغییر نظام حکومتی در ایران باشند یا خیر. در این عرصه باید با ذره بینی واقع گرا به جامعه ی ایران نگریست.  

بدیهی است که حتی در درون قشرهای متمایل به رویکردی مدرن در زندگی فردی یک لایه بندی وجود دارد. برخی از آنها به تزریق مظاهر مدرنیته، مانند خوراک و پوشاک و تفریحات و رفتار در سطح و حوزه ی زندگی فردی قناعت کرده  و تصور می کنند که اگر رژیم به عرصه ی شخصی آنها کاری نداشته باشد می توانند، ضمن حضور در بطن یک جامعه ی زیر سیطره ی استبداد مذهبی، تجربه ای نصفه و نیمه از زندگی مدرن داشته باشند، به آن رضایت دهند و با آن سر کنند. این افراد و خانواده ها البته همیشه در کمین این هستند که اگر فرصتی دست داد سری هم به خارج بزنند، قدری نفس در یک کشور با مدرنیته ی تمام و کمال بکشند و باز به نیمه نفس گاه ایران خود بازگردند. بعضی از آنها نیز اگر موقعیت کاری و مالی اجازه دهد آمادگی بالایی برای ترک میهن و استقرار دائمی در خارج دارند.

اما بخش دیگری از این لایه های اقتباس گر مدرنیته، نمی خواهند به حضور رفتار و مظاهر مدرن در زندگی فردی خویش بسنده کنند. به ویژه لایه های جوانتر طبقه ی متوسط  که شاهد وخامت ساختاری مملکت و فروریزش اقتصادی جایگاه طبقاتی خود هستند و می بینند که کمترین امیدی به آینده ای روشن برای ایشان نیست. آنها نمی خواهند بازی مدرنیته را سطحی و ظاهری و ناقص داشته باشند و مایل به زندگی در یک جامعه ی به راستی مدرن هستند که برایشان فردایی بهتر را تدارک می بیند. به همین خاطر، یک گام از مقوله ی قبلی پا را جلوتر گذاشته اند و با تبدیل به «فاعل سیاسی» (political actor) از این فردیت خویش در حوزه ی جمعی نیز دفاع می کنند. این ها همان جوانان دلیر کف خیابان ها و دانشجویان و دانش آموزان مبارزی هستند که بار مبارزه ی جنبش اخیر را در طول دو ماه و نیم گذشته بر دوش کشیده اند و با تلفات سنگین از حیث کشته و مجروح و بازداشتی می روند که تاریخ ایران را به عرصه ای نو بکشانند. این ها چه بدانند چه ندانند به این باور «ژان پل سارتر» رسیده اند که «انسان محکوم به آزادی است.»1 برای این درک آنها، باز هم دانسته یا نادانسته، دو پیش شرط سارتری را هم برای رسیدن به نتیجه گیری فوق در خویش درونی ساخته اند: یکی این که می دانند «وجود بر ماهیت تقدم»2 دارد، بنابراین دیگر حاضر به قبول تعریف ماهووی نسل های قبل از خویش را از انسان، به عنوان موجود دوپایی که باید زندگی کند، ازدواج کند، بچه بیاورد، بچه بزرگ کند و سرانجام به عنوان برده ی نظام آخوندی مفلوک بمیرد، قبول ندارند؛ آنها می خواهند به بهای خون و جان خویش، «وجود» خود را تعریف و تعیین کنند. و دوم این که آنها حالا از «وجود در خود به وجود برای خود»3 گذر کرده اند. نخستین به زیستن اکتفاء می کند و دومی زندگی را می خواهد. وجود در خود، بار تولد را تا مرگ کشیدن است، ولی وجود برای خود، زندگی را به عرصه شکوفایی تبدیل کردن.صِرف زیستن برای چنین کسانی اهمیت و ارزشی ندارد اگر، برای آن چه می خواهند و آن گونه که مطلوب می دانند نباشد. پس، بودن، زنده بودن، زیستن دیگر به چشمشان ارزشی ندارند، چگونه زیستن، برای خود زیستن، برای دل خویش زیستن اهمیت دارد. به همین دلیل برای زیستنی که می خواهند، می میرند.  اگر نمی توانند آن گونه که می خواهند زیست کنند ترجیح می دهند که دست کم آن گونه که می خواهند بمیرند، و این ارجحیت بخشیدن مرگ خواسته بر زیستن ناخواسته عمق جدید مفهوم «فردیت» (individuality) در «فاعل  آگاه» ( Conscious subject) است که نه در زادگاه مدرنیته، در یک کشور اروپایی رنسانس دیده و دارای عمر دویست ساله در فرایند تاریخی مدرن و دمکراتیک، که در بطن یک جامعه ی استبداد زده ی آخوندی شکل گرفته است!

جنبش کنونی و مدرنیته

این دو نکته که شرح مختصر آن رفت خوراک پاسخ به پرسش فوق می شود: آیا می توان روی شمار این نیروهای مدرن گرا و در عین حال فعال حساب کرد تا رژیم را سرنگون کرد و به جای آن یک جایگزین مردمی و دمکراتیک آورد؟

پاسخ این است که «به طور مشروط» بله، امکان پذیر است؛ این هم شرایط آن:

.     نخست این که همین قشر مدرن فعال و مبارز باید مبارزه ی خود را به یکی از اصول بدیهی مدرنیته در عرصه ی حیات جمعی، یعنی کار منظم و سازمان یافته، مجهز کند. جنبش نمی تواند معادل اعتراض گری سامان نیافته باشد باید برابر با پروژه ی برنامه ریزی شده ی انقلابی باشد.  تفاوت در وجود یا نبود عنصر «سازماندهی» است که به معنای «هم افزایی منظم نیروها» می باشد. عنصر سازماندهی نیز برای تحقق نیاز به «رهبری» دارد که معادل نیرویی است که کار سازماندهی را میسر ساخته و مدیریت می کند، یعنی هم افزایی منظم نیروهای انقلابی را در قالب اعتراضات و اعتصابات بر عهده دارد. پس، تجهیز جنبش انقلابی به «سازماندهی» (organization) و «رهبری» (leadership) شرط نخست پیروزی آن است.

.     دوم این که قشرهای مدرن اما در حاشیه باید به تدریج جرات و شهامت بیشتری به خرج دهند و به صف کنشگران مدرنیت خواه صحنه ی مبارزه بپیوندد: استادان دانشگاه، معلمان، وکلا، پرشکان، نویسندگان، هنرمندان، تکنوکرات ها، قشرهای تحصیل کرده اعم از شاغل و بازنشسته می بایست به طور فعال به کنشگرانی که به واسطه ی ظهور فردیت به فعل کشیده  شده ی خویش در میدان مبارزه ایستاده اند بپیوندند و آنها را برای پیشبرد حرکت و ایجاد تغییر یاری رسانند. این رویارویی تاریخی مدرنیته علیه ارتجاع است و نباید وظیفه ی سخت مبارزه  محدود به تنها بخشی از لایه های علاقمند به جامعه ی مدرن باشد، باید کار متحد همه ی بخش های مدرن کشور باشد.

.     سوم این که بسیاری از طبقات اجتماعی در ایران به واسطه ی فقر مادی و برآمد آن، یعنی فقر فرهنگی، هنوز با مدرنیته و ارزش های آن آشنایی یا سنخیت ندارند و به طور ملموس با آن در پیوند نیستند. این ها از حیث شمار البته اکثریت جامعه را تشکیل می دهند و نمی توانند در محاسبه ی معادله ی پیروزی یک جنبش انقلابی به طور کامل کنار گذاشته شوند. این لایه های محروم در واقع نیرویی هستند که با حضورشان در صحنه ی مبارزه، دو عنصر کمیت کافی و رادیکالیزم لازم را به جنبش اهدا می کنند. اگر جنبش کنونی تا زمان ورود این نیروها -که به واسطه ی وخامت وضعیت اقتصادی و معیشتی در راه هستند- آمادگی کسب کرده و نظام مبارزاتی مبتنی بر سازماندهی و رهبری را برپا کرده باشد، به محض داخل شدن بسنده ی این طبقات محروم به صف جنبش انقلابی می تواند هجوم نهایی برای خلع قدرت از رژیم را تدارک ببیند.

هر سه مورد بالا البته ویژگی های خاص خود را دارند که در حال حاضر که در مراحل ابتدایی جنبش انقلابی هستیم و در نبود یک رهبری متمرکز، خرد جمعی و رهبری شبکه ای افقی می بایست آنها را به نحوی مدیریت کند تا به سوی مقصد نهایی جنبش، یعنی پایین کشیدن رژیم واپس گرای آخوندی و جایگزینی آن با یک حاکمیت مدرن و مردمی به پیش رویم. اما نباید از این واقعیت گریز زد که در مراحل پیچیده و پیشرفته ی جنبش و بروز چالش های حیاتی و کلان برای آن، ضرورت دو عنصر «سازماندهی» و «رهبری» با معنایی که در بالا به این دو واژه اختصاص دادیم لازم و ضروری خواهند بود. تا آن موقع نوعی از هشیاری جمعی لازم است تا در این فاصله، جنبش دستخوش توطئه و ضربه از جانب دشمنان داخلی و خارجی خود، به ویژه خطر جنگ و حمله ی نظامی، قرار نگیرد و بتواند با حفظ اصالت مردمی و مدرن خویش به پیش رود تا از دل آن یک دمکراسی نهادینه و ماندگار و ختم دیکتاتوری به طور ریشه ای بیرون آید. توجه کنیم که فردای ایران یا یک ایران مدرن است یا ایرانی در کار نخواهد بود. هشیار و واقع گرا باشیم.#

کورش عرفانی

***

برای دنبال کردن برنامه های تحلیلی نویسنده به وبسایت تلویزیون دیدگاه مراجعه کنید: www.didgah.tv

برای اطلاع از نظریه ی «بی نهایت گرایی» به این کتاب مراجعه کنید:

«بی نهایت گرایی: نظریه ی فلسفی برای تغییر» www.ilcpbook.com

آدرس تماس با نویسنده: korosherfani@yahoo.com