هانا آرنت، فیلسوف آلمانی-آمریکایی قرن بیستم، در تفکیک هوشمندانه ای میان «رهایی» و «آزادی» دو گونه انقلاب را از هم متمایز می سازد. در حالی که بحث رهایی به پایان بخشیدن سلطه ی یک نظام نامطلوب باز می گردد، آزادی به جایگزینی نظام مطلوبی اشاره دارد که مانع از بازتولید شرایط گذشته می شود.
رهیدن از شرایط بد البته می تواند انگیزه برخاستن باشد، اما به محض تحقق رهایی این انگیزه به انتهای خود رسیده و توان تکمیل یک کار مهم تر و عمیق تر، یعنی استقرار آزادی را ندارد. به همین خاطر، انقلاب ها اغلب نیمه کاره مانده و پس از یک روند فرسایشی، به بازتولید شکل دیگری از نظام سلطه ی قبلی می انجامند.
انقلابی که ریشه ی آن فقر مادی است، در بهترین حالت، رهایی از فلاکت را فراهم می کند، اما به طور جبری و مکانیکی جستجوگر آزادی، که امری فرامادی است، نخواهد بود. فقرا در دوره ی تهیدستی خود به تمامی درگیر تنازع بقاء هستند؛ این اختصاص وقت و انرژی بر تامین تداوم حضور فیزیکی خود سبب نداشتن منابع لازم برای حضور اجتماعی می شود. زمانی هم که رنجبران از سر فقر و فلاکت و اجبار به صحنه می آیند به نمایش «چیستی» خود (کارگر، کشاورز، حاشیه نشین، کارمند) اکتفاء می کنند، اما سودای نشان دادن «کیستی» خود را ندارند؛ چرا که این دومی فقط از طریق تولید گفتمان مبتنی بر هویت و آگاهی از آن هویت میسر است که فقرا نه دستمایه ی خلق کردن آن را دارند و نه ضرورت انجام آن را چندان حس می کنند. در نبود بیانِ کیستی خویش، بدنه ی اصلی انقلابیون، انقلاب را به مثابه یک ظرف خالی برای هر تولیدگر مظروفی به جا می گذارند. از آن جا که توده ها لب به سخن نمی گشایند، انقلاب تنها حامل تن و بدن آنها هست اما نشانی از مغز و فکر آنها ندارد. از این روی، تعیین خط و هویتِ حرکت به دست سازندگان گفتمان می افتد که به جای توده ها و از طرف توده ها سخن می گویند و نیات خویش را به عنوان خواست توده ها مطرح می سازند. جریانات فرصت طلب و عوام فریب می آن ظرف انقلاب به جا مانده توسط توده های به طور موقت «رها شده» از یک حکومت ستمگر را با گفتاری اغواگرانه پر می کنند. همان کاری که خمینی با وعده ی «آب و برق مجانی» و «زمین و خانه برای کوخ نشینان» انجام داد. در انقلاب فرانسه نیز این مهم به دست روبسپیر و ژاکوبن ها افتاد که به نام مردم، مخالفان خود را قتل عام کردند.
در طی این فرایند حاوی فقر محتوایی از جانبه بدنه ی اصلی کنشگران خود است که پدیده ی انقلاب خصلت جمعی خویش را به سرعت می بازد و تمامی کنش اجتماعی به سطح یک رویداد سیاسی تقلیل می یابد. دورتر همه شرکت کنندگان در انقلاب خواهند دید که مدیریت از بالا و پردازش سیاسی امر فلاکت اجتماعی و اقتصادی، زاینده ی نتایج اسف بار فراوان خواهد شد.
به این ترتیب، یک زنجیره ی علت و معلولی از پدیده های مرتبط و متوالی شکل می گیرد:
• فقر و فلاکت، توده ها را به سوی ناپیدایی در جامعه می راند.
• بعد از دوره ی طولانی غیبت در صحنه، با بروز خشم خود، سر و کله ی فقرا در مقطع کوتاهی در فرایند انقلاب، پیدا می شود.
• با وجود این حضور فیزیکی، محرومین قادر به تولید گفتمان برای انقلاب نبوده و لذا نقش کلیدی را در تعیین سرنوشت آن ندارند.
• نقش تعیین کننده به دست لایه های دیگری که قادر به تولید کلام و گفتمان برای انقلاب هستند می افتد.
• محرومین به محض باور به این توهم که، با فتح قدرت توسط جنبش انقلابی، از شرایط نامطلوب کنونی رها شده اند، به حضور فعال و کمابیش سازمان یافته ی خود در انقلاب پایان می بخشند.
• با خالی شدن صحنه ی انقلاب از محرومین شرکت کننده، سکان هدایت حرکت به دست تولیدکنندگان گفتمان آن می افتد.
• این هدایتگران انقلاب -که حالا قدرت سیاسی را در دست دارند- ضرورتی برای ادامه حرکت به سوی آزادی، که دامنه ی قدرت آنها را محدود خواهد کرد، نمی بینند.
این به نوعی و با درجاتی از تفاوت، سرنوشت مشترک هر سه انقلاب فرانسه، روسیه و ایران بوده است:هیچ یک به آزادی دست نیافتند؛ هر چند که فرانسه دیرتر و این بار نه به واسطه ی یک انقلاب، که تحولاتی عامتر در عرصه های فرهنگی و اجتماعی و سیاسی (جنگ جهانی دوم و یا جنبش مه 68) به آزادی نیز دست یافت.
به این ترتیب، ما این بار هم در در قالب جنبش انقلابی ۱۴۰۱ در مسیری قرار گرفته ایم که ممکن است، در صورت افزایش فقر و نارضایتی مردم از وضعیت معیشتی، شاهد حضور فقرای گمنام و فاقد توان تولید گفتمان در صحنه باشیم که، در بهترین حالت، سبب رهایی ملت ایران از رژیم آخوندی شود؛ اما نشانی از این که چنین جنبشی در ضمن در تکاپوی آزادی و استقرار نهادینه ی آن نیز خواهد رفت دیده نمی شود. شاید دلیل عدم شرکت میلیون ها ایرانی لایه های محروم و یا تحت فشار معیشتی در طبقه ی متوسط در جنبش زن-زندگی-آزادی این است که آنها، با در نظر گرفتن صرف رهایی از فقر و فشار اقتصادی -به عنوان یگانه مطالبه ی خود- علاقه ای به جنبشی که افق دور آزادی را ترسیم می کند ندارند. همین اکثریت غیر علاقمند به آزادی است که امروز از سر ناامیدی با استقبال از جریان هایی مانند «رهبری وکالتی» در پی راه حلی آسان و سریع می باشد تا شاید برایشان نوعی رهایی نیابتی از فشار مادی را به ارمغان آورد. همان انتظاری که این جماعت قبل از این ها، با شرکت در نمایش های انتخاباتی رژیم، بارها و بارها، ازاصلاح طلبان حکومتی داشتند (در ۱۳۷۶، ۱۳۸۰، ۱۳۸۸، ۱۳۹۲و ۱۳۹۶).
این بافت اجتماعی ترکیب شده از فقر مادی و فقر فکری به خوبی گویای این است که شانس زیادی وجود دارد که هر حرکتی در حال و آینده، به محض وعده ی رهانیدن مردم از فشار معیشتی کنونی، بتواند قدرت سیاسی را به دست گرفته و بعد، به بنای ساختاری بپردازد که در آن، در ورای قدری کاهش فشارهای مادی و روانی، هیچ ضرورتی برای اعطای آزادی نهادینه و بنای دمکراسی واقعی وجود نخواهد داشت.
و آیا ممکن است این معادله را تغییر داد تا حرکتی که تامین کننده ی آزادی در ایران باشد را رقم زد؟
یک نکته ی ظریف و شاید کم سابقه در ایران کنونی سبب می شود که در این باره زیاد خوش بین نباشیم؛ آن این که نظام اقتصادی فعلی، که ساخته و پرداخته ی یک دولت تمامیت گراست، به نحوی تنظیم شده است که وابستگی معاش جامعه به اراده ی خودکامه ی حاکمیت و بی ثباتی ناشی از آن برای همگان بدیهی و بارز جلوه کند. حتی فرهیخته ترین لایه های جامعه نیز -که ممکن است زندگی مرفه ای داشته باشند- تا عمق وجود روانی و رفتاریشان به «فضل و بخشش» حاکمیت وابسته است و در نوعی از هراس ضمنی و پنهان در مورد از دست دادن رفاه و امتیاز خود به سر می برند. چیزی به اسم حق برای هیچ کس در ایران بدیهی نیست.
گداپروری میلیونرها و جیره خوارسازی حتی میلیاردرها و عدم تعین حیات اقتصادی قشرهای مختلف جامعه سبب شده است که همگان برای گریز و پرهیز از فقر و فشار فراگیر، هیچ گونه مطالبه ای برای خواست های فرامادی، مانند حقوق مدنی و شهروندی و کسب آزادی و امثال آن، نداشته باشند. این حتی قشرها و صنف هایی مانند استادان دانشگاه، پزشکان، مهندسین و متخصصین بخش دولتی را شامل می شود. همه آنها شرطی شده اند که نداشتن آزادی را با نداشتن نگرانی و دغدغه ی مالی معاوضه کنند. به همین دلیل نیز، این لایه ها، که به طور مثال مجموع کارکنان و ابواب جمعی دولت را در بر می گیرند، نه هنوز آن قدر درد شدید معیشتی دارند که بخواهند در یک جنبش اعتراضی شرکت کنند و نه درد آزادی که آنها را به مشارکت و همراهی با یک جنبش انقلابی تشویق کند. میلیون ها نفر از طریق مکانیزم هایی مانند یارانه و کمک های ماهانه و اعانه های بنیاد امام و امثال آن بقای خود را در گرو عدم ابراز کمترین خواسته ای در ورای حداقلی که دریافت می کنند می بینند. این نوعی اکتفای به بقای فیزیکی و استعفای از ایفای نقش اجتماعی است. نوعی ترجیح خودخواسته ی زنده بودن بر زندگی. نوعی باور به اهمیت تطویل عمر در ازای بی اعتنایی به محتوا و معنا. نوعی صرف نظر کردن از شهروندی برای زیستن.
در چنین شرایطی، جنبش زن، زندگی، آزادی، بعد از چهار ماه، به جرم مطالبه ی آزادی، نه هنوز محرومان را -که فقط به رهایی از درد معیشتی می اندیشند- جذب کرده و نه قشر خاکستری طبقه ی متوسط را -که درد آزادی ندارد-. با یک چنین ترکیبی، قابل پیش بینی است که جنبش کنونی چاره ای جز بازنگری تاکتیک مبارزاتی خود نخواهد داشت، یعنی نوعی اجبار برای مرور شعارهای خود و همراه با وخامت هر چه بیشتر اوضاع اقتصادی و معیشتی، گفتمان اصلی خود را در حد رهایی از شرایط سخت اقتصادی کنونی تقلیل دادن، به امید آن که از این طریق، کمیت نیروی مبارزاتی کافی برای کنار زدن رژیم عامل فقر و فلاکت را به دست آورد و سپس، امیدوار باشد که شاید در یک روند تحول چند ساله تا چند ده ساله، بستر گرایش احتمالی و تدریجی به سوی آزادی نهادینه در ایران فراهم شود.
جان کلام این که، «رهایی» شرط لازم «آزادی» است اما شرط کافی آن نیست. جامعه ی کنونی ایران نخست باید، در یک رویکرد واقع گرایانه، شرط لازم را فراهم کند و بعد، در یک بازه ی میان مدت تا دراز مدت، به سوی تلاش هدفمند و هوشمند برای کسب و استقرار آزادی نهادینه به پیش رود. با تنظیم سطح توقع خود ، جنبش زن، زندگی و آزادی می تواند، با خیالی آسوده تر و باری سبک تر، نخست به سوی تعیین و تامین هدف «رهایی بخش» خود حرکت کرده و بیهوده بار سنگین «آزادیبخشی» را بر دوش نحیف خویش سوارنکند؛ این تنظیم بار مسئولیت جنبش بر اساس واقعیت سبب می شود که هم زمان و هم جان اندک کنشگران آزادیخواه را از دست ندهیم و بیهوده برای خود موجبات سرخوردگی دوباره از نوع دی ۹۶ و آبان ۹۸ را فراهم نسازیم. در مقطع کنونی هیچ چیز بیش از واقع بینی برای حرکت در مسیر ایجاد تغییر در ایران مفید نیست.#
کورش عرفانی
***
منابع:
-
-
نگاهی به کتاب انقلاب از هانا آرنت- علی تقی پور- تریبون زمانه (سایت رادیو زمانه)
-
-
انقلاب، هانا آرنت، ترجمه ی عزت الله فولادوند، نشر خوارزمی. 1397
***
برای دنبال کردن برنامه های تحلیلی نویسنده به وبسایت تلویزیون دیدگاه مراجعه کنید: www.didgah.tv
برای اطلاع از نظریه ی «بی نهایت گرایی» به این کتاب مراجعه کنید:
«بی نهایت گرایی: نظریه ی فلسفی برای تغییر» www.ilcpbook.com
توییتر:@KoroshErfani
مقالات مرتبط
در همین مورد
