جنبش اعتراضی در ایران در چهارمین هفته ی خود به سر می برد. مثل هر پدیده ی انسانی-اجتماعی دیگری این جنبش نیز ترکیبی است از احساسات و عقلانیت. مهم در این میان نسبت هر یک به دیگری در مسیر حرکت و تحول آن است. بارقه ی احساسی در این جنبش در ابتدا بسیار بالا بود، چرا که آغاز قضیه ی از مرگ فجیع ایراندخت مهسا امینی، یک دختر جوان بیگناه بود که  از نگاه آدمخواران اسلامی دو جرم داشت: انسان بودن و زن بودن.

این احساسات شور و پاک، تبدیل به موتور اولیه برای شروع جنبش شد. از آن موقع ۲۷ روز می گذرد و اینک ما در آستانه ی یک ماهگی این حرکت هستیم. در طی این مدت ضرورت تغییر تناسب میان احساس و عقل مطرح شده است و به همین خاطر باید پیوسته تلاش کنیم تا ضمن حفظ انگیزه ی احساسی این حرکت -که با جنایت های دیگری مانند قتل فجیع نیکا شاکرمی توسط رژیم آدمخوار تقویت شده است- هر چه بیشتر به وجه عقلانی جنبش بپردازیم تا تداوم، گسترش و پیروزی آن را تامین و تضمین نماییم.

نکاتی که در زیر می آید در این راستاست و امید است مورد توجه فعالان جنبش قرار گیرد. هر یک از ما می توانیم در تکمیل و انتقال این نکات و پخش آنها در رسانه ها و فضای مجازی کوشا باشیم تا به گوش کنشگران و فعالان اصلی جنبش برسد.

جنبش اعتراضی باید قادر باشد با ابتکارهای مختلف خود به دو چیز دست یابد: وارد ساختن نیروهای اجتماعی جدید به صحنه و هر چه مشخص تر کردن خواست های خود. مورد نخست سبب تقویت و ماندگاری جنبش می شود و مورد دوم مسیر حرکت و تحول آن به سوی یک هدف مشخص را تامین می کند.

جنبش اعتراضی باید از تکرار و فرسوده سازی نیروهای خود به واسطه ی هزینه ی بالای سرکوب و عدم مشاهده ی پیشرفت پرهیز کند. تکرار آن چه انجام شده است برای یک جنبش امر خوبی نیست، در هر حرکت مشابه، مانند فراخوان ها، باید خصلت برداشتن یک گام به جلو احساس شود تا تاثیر خود را داشته باشد و حس پیش روی و نزدیک شدن به پیروزی را بدهد در غیر این صورت، به عنوان درجازدن تعبیر شده و سبب تضعیف روحیه می شود.

مثال: در روزهای ۱۹ و ۲۰ آذر سال ۱۳۵۷ دو راهپیمایی بزرگ در تهران صورت گرفت و تمامی اسناد و شواهد حکایت  از آن دارد که راهپیمایی روز عاشورا «بسیار گسترده‌تر و باشکوه‌تر از راه‌پیمایی‌ روز تاسوعا بود»1.می بینیم که به فاصله ی فقط یک روز، یک حرکت مشابه در مکان مشترک، دو حجم متفاوت از مردم را به خیابان می آورد و سرنوشت انقلاب را مُهر می کند. تا قبل از آن بزرگترین تجمع در انقلاب راهپیمایی عید فطر ۱۳۵۷ بود که در ۱۳ شهریور ۱۳۵۷ برگزار شده بود و از حیث شمار بسیار کمتر از راهپیمایی تاسوعا در ۱۹ آذر بود.

جنبش کنونی نیز می بایست در تدارک حرکت هایی باشد که هر یک باید، به طور منطقی و برای حفظ اثرگذاری جمعی، از اقدام قبلی قویتر و گسترده تر باشد. تنها در این صورت  است که می توان خصلت فزاینده و پیش برنده ی جنبش را حفظ کرد، آن را وسیع تر، اعتمادبخش تر و قویتر جلوه داد و به سرانجام رساند. از ورود به یک روند نمایشی-فرسایشی بپرهیزیم چون می تواند هزینه را نزد شرکت کنندگان خود آن قدر بالا ببرد که سبب ریزش نیرویی شود.

پرسش این است که چگونه می توان چنین کرد. این جاست که می بینیم به انتهای موثر بودن ایده های «جنبش بدون رهبر»، «جنبش بدون سر» و «بدون سازماندهی متمرکز» می رسیم. «موسسه ی مطالعات و پژوهش های سیاسی»، وابسته به رژیم، در مورد راهپیمایی عید فطر سال ۱۳۵۷ می نویسد: «بعد از اقامه نماز، نمازگزاران در حرکتی از پیش طراحی شده، اقدام به راهپیمایی به طرف مرکز شهر کردند. رهبری این تظاهرات را روحانیت مبارز تهران به عهده داشت.»2 (تاکیدها از نگارنده است.)

در حالی که بسیاری در شرایط کنونی نبود رهبری متمرکز را یک مزیت برای جنبش اعتراضی می دانند نباید به نتایج منفی آن بی اعتناء بود و با یک درک احساسی نسبت به موضوع به آن نگاه کرد. برخی، به طور مثال، با نوعی ذوق زدگی غیر حرفه ای نسبت به امکانات اینترنتی و شبکه های مجازی، آنها را تا حد جایگزین شدن برای یک رهبری سنتی ارتقاء می بخشند. بسیاری از این افراد، باور به اهمیت شبکه های مجازی را از کتاب و مقاله و برخی گزارش ها به عاریت گرفته اند و خود در عمل با محدودیت ها و دشواری های کار با آن آشنایی عملی ندارند. این اما یک خوش بینی کاذب است که بخش عمده ای از آن به واسطه ی قطع اینترنت، کند بودن سرعت آن، کنترل دولتی اینترنت و بعضی به خاطر انتخاب گزینشی رسانه های ماهواره ای در انعکاس دادن آن چه در فضای مجازی انتشار می یابد، اعتبار و جدیت خود را از دست می دهد. شبکه های مجازی ابزار مبارزه هستند و نه خود مبارزه. مبارزه همچنان نیاز به هدف، استراتژی، سازماندهی و رهبری دارد. این کاملا صحیح است که هر جنبشی این عوامل را به فراخور واقعیت ها، چالش ها و ظرفیت های خویش تعیین و تعریف می کند اما معافیت از آنها جنبش را به یک شیر بی یال و دم اِشکم تبدیل خواهد ساخت.

افرادی که از «رهبری جمعی»، «رهبری شورایی»، «رهبری مجازی» و «هرکس رهبری» صحبت می کنند عامدانه یا ناآگاهانه خود را از مسئولیت سنگین ضرورت شکل دهی به یک جریان سازمانده و رهبری کننده معاف می کنند و با انداختن توپ این مسئولیت به میدان جوانانی که جز یک تلفن تحت کنترل با اینترنت قطع شده چیزی در دست ندارند، سازماندهی و هدایت گری کلان جنبش  را به موجودی خیالی به اسم رهبری جمعی و هدایت مجازی و اینترنتی و امثال آن حواله می دهند. منطق آنها در این باره «یا شانس و یا اقبال» و «روش آزمایش و خطا» است و این نوعی قمار با سرنوشت جنبش است.

صد البته حساسیت روانی جامعه و به ویژه نسل جوان نسبت به واژه ی «رهبر» و «رهبری» را باید درک کرد. سی سال است که این دو واژه با تعفن عمامه به سری به اسم خامنه ای گره خورده است، اما این مارگزیدگی نباید سبب هراس از ریسمان ضروری برای نجات جنبش شود. این تنفر را باید در سر جا و مورد خود قرار داد و به پدیده ی رهبری جنبش به عنوان یک نیاز فنی که دارای اهمیت کارکردی است نگاه کرد. کنترل احساسات تنفر برانگیز در قبال این کلمات باید تحت مهار عقلانیت مدیریت گرا قرار گیرد.

نگارنده بر این باورست که این ذات جهان شمول کار جمعی است که سازماندهی و رهبری می طلبد نه ویژگی خاص سنت تاریخ سیاسی ایرانی. امروز هم می بینیم که حتی در دمکراتیک ترین کشورها هرگونه تحرک سیاسی-انتخاباتی بر اساس دو اصل ساده و بدیهی سازماندهی و رهبری صورت می گیرد. تجربه ی سرنوشت های نامعین و نامعلوم شبه انقلاب های بهار عربی به خوبی گویای آن است که هرگونه اغراق و افراطی در زمینه ی جایگزینیِ ضرورت سازماندهی و رهبری با کارکردهای نامتعین ابزارهای مجازی در عمل به شکست می انجامد. به هم چنین است هر گونه تلاش برای اتکای صرف بر رهبری افقی و با بهره برداری از شبکه های مجازی مانند «فوروم اجتماعی» (Social Forum) در سطح بین المللی، «اشغال وال استریت» (Occupy Wall Street) در آمریکا و «جلیقه زردها»  (Jilets Jaunes) در فرانسه.

بر این باورم که خلاقیت و نوآوری می تواند «قسمتی» از کمبود یک تشکل سازمانده و رهبری کننده را برای جنبش حل کند، اما نه تمامی آن را. به طور مثال، ابتکار تظاهرات محله محور و یا فراخوان های پراکنده ی جوانان در محلات. اما این ابتکارها جنبش را در مسیر طولانی خود تا مرحله ای به پیش می برد، از یک مقطعی، هر یک از کنشگران با واقعیت لخت و عریان ضرورت «تبدیل جنبش اعتراضی به جنبش انقلابی»3 مواجه می شود. از یاد نبریم که

.    جنبش اعتراضی رژیم پایین نمی کشد، جنبش انقلابی رژیم سرنگون می کند.

.    جنبش اعتراضی جایگزین نمی سازد، جنبش انقلابی تدارک جایگزین را می بیند.

بنابراین، اگر این دو نوع جنبش را به اشتباه به جای یکدیگر بگیریم محکوم به شکست هستیم. البته بسیاری از ابتکارها و خلاقیت بازیگران کف خیابان و این سوی و آن سوی در چارچوب «جنبش اعتراضی» میسر و موثر و معنادار است: شعارنویسی روی دیوارها، پاره کردن عکس خمینی و خامنه ای، به آتش کشیدن بانرهای سران رژیم، شعار دادن از پشت بام ها و پشت پنجره ها، خواندن سرود و شعار در خیابان ها و کلاس و دانشگاه ها، فرستادن بادکنک های حاوی شعارها به آسمان، برداشتن روسری از سر به نشانه ی مخالفت با حجاب اجباری، غذاخوری دانشگاه ها را به صورت دخترانه-پسرانه درآوردن و دهها ژست و اقدام ارزشمند دیگر در راستای اعتراض.

اما اگر قرار است که شعار «آخوند باید گم بشه» تحقق یابد و بساط حکومت آخوندی جمع شود، نیاز است که به سوی یک «جنبش انقلابی» به معنای متداول کلمه برویم. جنبش اعتراضی می تواند «مطالبه ی انقلابی» داشته باشد اما آن چه مهم است، «کنش انقلابی» است و آن نیست مگر تلاش برای تدارک عملی پایین کشیدن رژیم و آماده سازی آلترناتیو سیاسی برای جایگزینی آن.

پایین کشیدن یک رژیم نیازمند اقداماتی است مانند:

.    راهپیمایی های بزرگ میلیونی برای دادن اولتیماتوم به رژیم

.    اعتصابات سراسری برای فلج کردن اقتصاد و قطع منابع مالی و مادی رژیم

.    تدارک قیام براندازی برای تصرف مراکز قدرت و دستگیری سران نظام

بنابراین برایمان روشن باشد که :

.    هیچ جنبش اعتراضی قادر به انجام کار جنبش انقلابی نیست.

.    هیچ جنبش انقلابی هم البته بدون جنبش اعتراضی شکل نمی گیرد.

اما آن چه یک جنبش اعتراضی را به یک جنبش انقلابی تبدیل می کند وجود یک اراده ی سازمانده و رهبری کننده است که در قالب یک تشکل شبکه وار، مراکز متعدد تلاش و شکل های مختلف کنشگری جنبش اعتراضی را از حالت پراکنده ی خود به سوی نوعی همبستگی محتوایی و پیوند کارکردی هدایت می کند و از دل آن دو امر لازم برای سرنگون سازی رژیم حاکم را بیرون می کشد: اعتراضات سراسری و اعتصابات سراسری.

شاید برخی بگویند که این جریان سازماندهی و رهبری کننده به تدریج شکل خواهد گرفت و نباید در مورد آن بیش از حد از همین حالا که جنبش اعتراضی فقط در چهارمین هفته ی خود است نگران بود. نگارنده با این نظر به صورت مشروط موافق است: درست است که روند تبدیل جنبش اعتراضی به جنبش انقلابی زمان می برد، اما دو نکته برای تحقق آن نباید فراموش شود:

۱)    این روند را نمی توان به دست شانس و تصادف سپرد، چون ممکن است غفلت سبب ضعف تدریجی و خاموشی جنبش شود.

۲)    برای تحقق این تبدیل باید به طور مشخص، هدفمند و اراده مند روی آن کار کرد و برای آن، یک جریان سازمانده و رهبری کننده به وجود آورد.

به عبارت دیگر، باید با موضوع فعال و دقیق عمل کنیم نه منفعل و منتظر. برای این که بتوان این جریان سازمانده و رهبری کننده را به وجود آورد نخست باید به ضرورت حتمی آن باور آورد و بعد مسئولیت های فردی یا جمعی و تشکیلاتی خود را در این رابطه پذیرا و وارد عمل شد. هر فرد یا تشکل ایرانی که خود را دخیل در این جنبش می داند باید از خویش بپرسد که چگونه می خواهد و می تواند به طور موثر و عملی در روند ضروری و حساس تبدیل جنبش اعتراضی به جنبش انقلابی مشارکت کند.

در پایان دو مثال معروف را با هم ترکیب کنیم: «هنر نزد ایرانیان است و بس» و «نیازی به اختراع دوباره ی چرخ نیست». حاصل چیزی نخواهد بود جز پرهیز جدی از اصرار بیهوده بر منحصر به فردسازی روندی که بارها و بارها در تاریخ سیاسی و اجتماعی بشر تجربه و امتحان شده و حاصل کار به صورت مدون و تعریف شده در اختیار ماست. راز پیروزی ما در واقع گرایی است. هیچ ایرادی ندارد که اصل جهان شمولِ ضرورت تبدیل جنبش اعتراضی به جنبش انقلابی و استقرار سازماندهی و رهبری در آن را با ابتکار و نوآوری و خلاقیت ایرانی خود انجام دهیم، اما باید انجام دهیم.#

کورش عرفانی

*** 

برای دنبال کردن برنامه های تحلیلی نویسنده به وبسایت تلویزیون دیدگاه مراجعه کنید: www.didgah.tv 

برای اطلاع از نظریه ی «بی نهایت گرایی» به این کتاب مراجعه کنید: 

«بی نهایت گرایی: نظریه ی فلسفی برای تغییر» www.ilcpbook.com

آدرس تماس با نویسنده: korosherfani@yahoo.com 

________________________________________

1. https://psri.ir/?id=kez7614j

2. https://psri.ir/?id=6dyudjl9

3. https://news.gooya.com/2022/10/post-69132.php