با انقلاب سال ۱۳۵۷ جامعه تصور کرد که می تواند تشکل های سیاسی را به عنوان بخشی از واقعیت پساانقلابی در کشور داشته باشد. این برداشتی بود منطقی و معمول برای یک حرکت سیاسی که رژیم سلطنتی را به دلیل عدم تحمل هرگونه فضای باز برای نهادهای غیرحکومتی کنار زده بود.

بدین ترتیب، در سال های آغازین انقلاب، تعامل میان مردم و حکومت از طریق تشکل های سیاسی انجام شد. این امر اما دیری نپایید و سرکوب خونین و کشتار دهه ی ۶۰ به موجودیت و کارکرد این تشکل ها خاتمه داد و فضای سیاسی را بست. کشتار ۶۷ اوج موج پایان دهی به هرگونه حیات برای تشکل های سیاسی در معنای متعارف خود در ایران بود. 

کارکرد سیاسی خانواده

بعد از آن، نهاد خانواده بود که در جامعه تبدیل به سنگر مقاومت مردم در مقابل رژیمی تمامیت خواه شد. خانواده به جمعی منسجم تبدیل شد که فرهنگی متفاوت در تقابل با فرهنگ مورد نظر حاکمیت در آن ساری و جاری بود: نظم اجتماعی کلان تحت کنترل حاکمیت، در کنار نظم اجتماعی خرد تحت کنترل خانواده. این دوگانگی محیط بیرون ودرون خانواده البته می رفت که اثرات درازمدت خود را در پرورش پدیده ی «دوشخصیتی» در میان ایرانیان داشته باشد؛ پدیده ای که برای دهه ها در ایران حاکم بود و «اعتماد اجتماعی» را به عنوان چسب پایه ای روابط میان مردم خدشه دار کرد. 

در دوران بعد از جنگ، دولتِ «سردار سازندگی» تلاش کرد در طی هشت سال با هدایت انرژی طبقه ی متوسط به سوی طمع اقتصادی، این بخش از جامعه را به نوعی مرکانتلیسم بکشاند و با مشغول ساختن آنها به نوعی مادی گرایی در عین حال بی حساب و کتاب، تمایل آنان به امر سیاسی و درخواست مشارکت در حوزه ی سیاست را اگر نه به هیچ، دست کم به حداقل برساند. این امر تا حدی موفق بود اما نه آن قدر که همه ی نگرانی های امنیتی دراز مدت نظام را نسبت به طبقه ی متوسط برطرف کند. 

بر اساس شناخت تجربی متاخری که نظام از نقش این طبقه در طول انقلاب سال ۵۷ داشت احتمال داده شد که تمرکز دولت رفسنجانی بر رشد اقتصادی طبقه ی متوسط، در یک مقطعی، آن را مجهز به سطحی از رفاه و توانمندی مادی کند که مطالبه ی سهم در عرصه ی سیاست بخشی از آن خواهد بود. برخی از پویش های جدید نخبگان و روشنفکران و روزنامه نگاران و هنرمندان در عرصه ی فرهنگ و نشر و سینما و هنر آنتن های امنیتی نظام را به حرکت درآورد و رژیم بر آن شد که این بار به صورت پیشگیرانه وارد عمل شود. آنها حتی با جریانی به نام «حلقه ی کیان» تلاش کردند که عناصر قابل اعتماد نظام مثل عبدالکریم سروش را به میان روشنفکران مستقل نفوذ داده و نبض جریان را از نزدیک بگیرند. 

اگر خدای دهه ی شصت رژیم گرگی آدمکش بود خدای دهه ی هفتاد به یک گرگ در لباس میش شباهت داشت.

اصلاح طلبان حکومتی

در دهه ی هفتاد خورشیدی، نظام، با کسب آگاهی از واقعیت بارز جدایی جامعه از حکومت، احساس نگرانی کرد و در صدد برآمد تا این گسست را پر کند. اتاق های فکر رژیم و از جمله «دفتر مطالعات ریاست جمهوری» به ریاست بنیانگذار وزارت اطلاعات سعید حجاریان با کمک برخی از عوامل دانشگاهی داخلی و خارجی به پژوهش درباره ی خطرهای بالقوه طبقه ی متوسط در ایران پرداختند و به عنوان راهکار، بر آن شدند تا با به راه انداختن یک جریان سیاسی «خودی» و به ظاهر متفاوت در درون نظام، نوعی از باور به وجود «پلیس خوب و پلیس بد» را دامن بزنند و به این ترتیب اعتماد لایه هایی از جامعه را اگر نه به آن بخش از حاکمیت که هنوز خون قتل عام دهه ی شصت از دستان آن می چکید، دست کم به بخش نو آراسته ی حاکمیت جلب کنند. برای این منظور سعید حجاریان (با نام مستعار جهانگیر صالح پور) و مشاورانش در وزارت اطلاعات به دستچین کردن برخی از پاسداران، شکنجه گران، بازجویان و اطلاعاتی ها مانند ابراهیم نبوی، بهزاد نبوی، اکبر گنجی، مصطفی تاجزاده، ماشاءالله شمس الواعظین، احمد زید آبادی، پاسدار حمیدرضا جلایی پور (فرماندار نقده، فرماندار مهاباد، معاون استاندار کردستان و مسئول قتل عام مبارزین کردستان) و امثال آن به همراه برخی از آخوندهای نرم تن مانند محمد خاتمی و مهدی کروبی در مقابل سخت پوستانی مانند ناطق نوری و امثال آن درصدد برآمدند که جریانی را به طور هدفمند آرایش کرده و به شکل ستون پنجم نظام به میان جامعه جوانان، نخبگان و حتی اپوزیسیون خارج از کشور ارسال کنند. 

به این ترتیب جریان اصلاح طلبی با ماموریت پاسداری سیاسی از نظام در میان مخالفین بالقوه و بالفعل و به ویژه برای استقرار نوعی از مدیریت دولتی بر روی بر پتانسیل خطر ساز بخشی از جامعه، یعنی طبقه ی متوسط و به ویژه جوانان و قشر دانشجویان و فرهیختگان، به صحنه آورده شد. 

ماموریت اصلاح طلبان که دوره دیده و آموزش دیده ی استادان بزرگشان مانند جنایتکار و شکنجه گر و بنیان گذار وزارت اطلاعات سعید حجاریان و آدمخوار معروف اسدالله لاجوردی بودند، آن بود که یک پیوند حداقلی میان مردم و نظام حفظ شود تا کار به شکل گیری یک حیطه ی در اختیار مخالفان مستقل از حاکمیت در بطن جامعه نکشد.

ضربه های اصلاح طلبان به جامعه ی ایران 

نخستین اثر این سیاست در درون خانواده های طبقه ی متوسط نوعی از انشقاق بین نسلی بود: جوانان خام و بی تجربه، حرکت اصلاح طلبی حکومتی را جدی گرفتند، به اهمیت آن باور کردند و با پشت کردن به درک و تجربه و هشدار پدران و مادران زخم خورده ی خود -که شاهد حبس و شکنجه و اعدام یاران و برادران و خواهرانشان تنها یک دهه پیش از آن بودند- به رای دادن گسترده به خاتمی و اصلاح طلبان در انتخابات ریاست جمهوری دوم خرداد ۱۳۷۶ روی آوردند. این امر تا حدی فرایندی را که خانواده برای تربیت یک نسل آشتی ناپذیر با حاکمیت جنایتکار آغاز کرده بود زیر سؤال برد؛ درخت وزارت اطلاعات رژیم برای وارد ساختن پاسداران سیاسی خود به نام اصلاح طلبان به میدان نبرد شروع به دادن میوه کرده بود و جداسازی فکری و سیاسی نسل جوان از نسل والدین نشان داد تا چه حد این تاکتیک رژیم هوشمندانه و درست بوده است.

دم خروس اصلاح طلبان 

همه چیز برای اصلاح طلبان حکومتی خوب پیش می رفت تا این که جنبش دانشجویی ۱۸ تیر ۱۳۷۸ تبدیل به اولین فرصت جدی توهم زدایی برای کسانی شد که به اصالت و صداقت نداشته ی این جریان باور آورده بودند. در طی این جنبش بود که به واسطه ی بندهای بافته شده در طول دو سال قبل (۱۳۷۶ تا ۱۳۷۸) اصلاح طلبان موفق شدند در کنار نیروهای ویژه ی سپاه به فرماندهی سرپاسدار محمد باقر قالیباف جنبش دانشجویی و قادر به گسترش در طبقه ی متوسط را با خیانتی آشکار خنثی و زمین گیر کنند. طبقه ی متوسط به این ترتیب اولین ضربه ی جدی خود را از اصلاح طلبان نفوذی اطلاعاتی-امنیتی به میان خود دریافت کرد.

پرتاب اصلاح طلبان به میان اپوزیسیون خارج از کشور

شکستن سیاسی طبقه ی متوسط از درون تنها کارکرد و ماموریت این جریان قلابی اصلاح طلبی نبود. یک وجه دیگر این طرح، بهره بردن از مشروعیت دروغین و نمایشی این جریان در داخل بود برای فروختن آنها به دولت های اروپایی و فرود آوردن این نفوذی ها به میان اپوزیسیون خارج از کشور. به همین خاطر این جریان در یک همدستی آشکار با دولت های اروپایی که دهانشان برای فضای «گشایش» پیشنهادی خاتمی و قراردادهای چرب و نرم اقتصادی به آن افتاده بود شروع به دادن گسترده ی ویزا و تسهیلات به ارسالی های این جریان به کشورهایی بودند که تا قبل از این عرصه ی فعالیت مخالفین و براندازان رژیم بود: فرانسه، آلمان، بریتانیا، بلژیک و… با تکنیک های مختلف افراد و آدم های اصلاح طلبان که در میان آنها تروریست های رژیم هم جا خورده بودند به خارج گسیل شدند تا رفته و با عناوین گوناگون در آن جا مستقر و مشغول بیرون آوردن اپوزیسیون از انسجام و همباوری در زمینه ی «براندازی» شوند. ماموریتی که با حضور گسترده ی اصلاح طلبان در اروپا و آمریکای شمالی و بهره بردن از فضای تلطیف یافته ی دیپلماتیک -که در دستور کار دولت خاتمی بود- با موفقیت انجام شد و آنها به بخشی از دورنمای سیاسی خارج از کشور تبدیل شدند. پاسدار و شکنجه گر سابق به عنوان طنز نویس، روزنامه نگار، تحلیلگر و غیره در خارج مستقر شدند و با یاری دولت های دوست به مصادر مهمی در رسانه ها، دانشگاه ها، پژوهشکده ها و امثال آن دست یافتند.

در همین راستا از تکنیک «تولید قهرمان های قلابی صادراتی» استفاده شد. در این روش، نظام قضایی بعد از دعوای زرگری که در رسانه ها بوق زده می شد، یکی از چهره های انتخاب شده برای ارسال از میان اصلاح طلبان را به اصطلاح بازداشت کرده و به زندان می انداخت. بعد یک توفان رسانه ای حول محور این شخصیت و «اذیت و آزار و شکنجه و تهدید» وی به راه می انداختند. سپس او را صحیح و سالم از زندان آزاد کرده و معجزه وار، اما همیشه موفق و خوش و سرحال راهی فرنگ می کردند. در آن جا نیز لابیگران نظام و سفارتی ها برایش همه امکانات و شرایط را فراهم می کردند تا به عنوان «مبارز» و «مقاوم» و «شرف قلم» و غیره جای و جایزه و جایگاه پیدا کند و ماموریتی را که وزارت اطلاعات بر عهده ی او گذاشته بود عمل کند. 

پس، ایجاد انشقاق و چند دستگی و گرفتن زهر براندازی در اپوزیسیون از جمله کارکردهایی بود که رژیم از طریق پاسداران سیاسی خود معروف به اصلاح طلبان به دست آورد. این دستآوردی بود به عنوان مکانیزم دفاع از نظام در مقابل براندازان داخلی و خارجی. جالب این که این افراد تا به همین امروز در زمستان ۱۴۰۱ در خارج مستقرند و در تمامی رسانه هایی که اپوزیسیون و ایرانیان خارج و داخل کشور به آن دسترسی دارند به عنوان روزنامه نگار، دبیر خبری، سردبیر و حتی چهره های اپوزیسیون و برنده ی انواع و اقسام جایزه ها به کار و فعالیت برای حفظ نظام و کاهش خطر یک جایگزینی رادیکال مشغول هستند. به طور مثال علی‌اصغر رمضانپور از چهره های اصلاح طلب که در دوره وزارت احمد مسجد جامعی  معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران در دوره ی خاتمی و رئیس نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بود بعد از آمدن به خارج نخست در بی بی سی فارسی به کار مشغول بود و هم اکنون سردبیر خبر تلویزیون ایران اینترنشنال می باشد. (منبع: اینجا) 

بازگردیم به نیمه اول دهه هشتاد و پایان دوره ی دوم ریاست جمهوری خاتمی که بعدها توسط جوانانی که به او باور کرده بودند معروف شد به «شیاد بزرگ». به تدریج حنای اصلاح طلبان «کارگزار» رژیم رنگ باخت و وابستگی عمیق آنها به اصل پایه ای «حفظ نظام از هر چیزی برتر است» آشکار شد. قتل های زنجیره ای و بسیاری از ضربه های جبران ناپذیر دیگر در یک همدستی آشکار میان سپاه و اصلاح طلبان به پیکر جامعه و نخبگان سیاسی و فکری آن وارد شد و بسیاری از کسانی که به واسطه ی اعتماد به خیانتکاران به اصطلاح اصلاح طلب شناسایی شده بودند در این مدت سربه نیست گشتند. این دو جناح در طول این مدت بیش از هشتاد نفر از مخالفین رژیم را شکار کرده و از میان بردند. با جنایات و خیانت هایی از این دست جامعه به این جناح نفوذی پشت کرد و نظام که تاریخ مصرف آنها را پایان یافته می دید برای ادامه ی تحکیم  به سوی یک استراتژی جدید حرکت کرد.

پدیده ی احمدی نژاد

با خروج اصلاح طلبان یا همان پاسداران سیاسی از صحنه ی قدرت، نوبت به ورود علنی سپاهیان یا همان پاسداران نظامی در قامت دولت پاسدار محمود احمدی نژاد بود. این بار قرار شد که برای بازسازی پایه های اجتماعی خود و با توجه به قهر آشکار طبقه ی متوسط با حاکمیت، با فعال سازی دوباره ی لایه های محروم جامعه و ترکیبی از گسترش فقر فرهنگی در کنار رسیدگی موقتی معیشتی آنها، طبقه ی متوسط غیروفادار به نظام را به محاصره ی اجتماعی توسط لشگر محرومین باورمند به خدای نظام درآورند و با تکنیک معروف اسرائیلی «هزار ضربه ی چاقو» آن را خنثی سازند. 

درآمدهای هنگفت نفت در این دوره دست دولت احمدی نژاد را در دو زمینه باز کرد: ۱) واریز کردن قدری پول و خدمات رفاهی به لایه های محروم جامعه با هدف گداپروری دولتی و خریدن تبعیت آنها و ۲) هزینه کردن کلان برای اقداماتی که سبب هر چه امنیتی تر شدن و بستن فضای فرهنگی و تعمیق بی سابقه ی مسخ مذهبی توده ها، خرافه گرایی و آخرالزمانی کردن جو و امام زمان پروری و امثال آن بود. برخی از تصمیمات رادیکال دولتی نیز در جهت بریدن دست طبقه ی متوسط از نهادهای دولتی و دانشگاهی و جایگزین کردن آنها با پاسداران یا نزدیکان به سپاه بود. به همین دلیل در یک فاصله ی دو ساله حدود ۲۶ هزار نفر از مدیران درجه ی ۲ و ۳ دولتی و بخش عمده ای از بدنه ی هیئت های علمی دانشگاه به صورت بازنشسته و بازخرید و اخراجی کنار گذاشته شدند. 

در سایه ی این سیاست ها که به طور آشکاری برای وارد کردن فشار مادی و فرهنگی به طبقه ی متوسط بود، این طبقه، وحشت زده، در سال ۱۳۸۸ از سر ناچاری بار دیگر و به امید آن که بد را بر بدتر غلبه بخشد به صحنه ی انتخابات ریاست جمهوری بازگشت؛ بی خبر از آن که استراتژی نظام، برای خنثی سازی این طبقه، قرار نبود دیگر توسط دست اصلاح طلبان نوکر نظام دنبال شود. سرعت شکل گیری مافیاهای سپاه در ساختار قدرت چنان بود که حتی شخصیت های میانه روی بانفودی چون رفسنجانی و امثال او کنار زده شدند؛ در این میان ولی فقیه نظام نیز برای دورساختن رقبای قدیمی از یکسو و در وحشت از در افتادن با باندهای تبهکار جدید سپاهی که قدرت را در چنگ گرفته بودند از سوی دیگر، با آنها همراهی کامل نشان داد. به این ترتیب معلوم شد که بافت حاکمیت دیگر نه به سوی یکدست شدن جناحی که به سمت یکپارچه شدن مافیایی و استقرار درازمدت باندهای تبهکار، قاچاقچی، آدمکش، تروریست و امثال آن حرکت کرده بود؛ روندی غیر قابل بازگشت که در آن دیگر جایی برای یک تکنوکرات خدمتگزار و نخست وزیر سابقِ عاشق «دوران طلایی امام» هم وجود نداشت.   

جنبش سبز و نخستین تلاش بازسازی طبقه ی متوسط

فاجعه ی انتخاباتی ۸۸ و جنبش سبز حاصل از آن در عین حال خبر از   ظهور نخستین نمادهای فردیت (individuality)، به عنوان محصولات اولیه ی فرایندهای اجتماعی شدن (socialization) در بطن طبقه ی متوسط بروز کرد؛ البته نه چندان پخته و جا افتاده  و نه حتی وسیع و گسترده، بلکه در شکل محدود و خام خود. این جا نیز باز و بار دیگر کهنه سربازان اصلاح طلب رژیم برای ایفای نقش تاریخی خود به عنوان حافظان همیشگی نظام در مقابل گفتمان براندازی به میدان آمدند. آنها علیرغم این که با لگد مافیایی سپاه از صحنه ی سیاسی و انتخاباتی بیرون انداخته شده بودند بازهم بی محابا وفاداری دیرینه ی خویش را به نظام با خنثی کردن رادیکالیزم جنبش به نمایش گذاشتند. در تمام طول جنبش اصلاح طلبان که حالا نخستین ضرب شست های مافیاهای سپاه را مزه می کردند درصدد بودند که حرکت را از هرگونه رادیکالیسم حتی حداقلی محروم کنند تا مبادا جان و جا و مقام خود را به عنوان عامل براندازی یا چیزی شبیه به آن از دست بدهند. برای نخستین بار که اصلاح طلبان با افتادن در زندان های هیولاهای سپاه و مزه کردن ضرب و شتم و امثال آن، البته این بار به طور واقعی و نه قلابی و نمایشی، طعم شطرنج بازی با گوریل سپاه و مافیای احمدی نژاد را چشیدند. اما همه ی آن چه سپاهی های نظامی در طی یک کودتای درباری با سپاهی های سیاسی (اصلاح طلبان) کردند سبب نشد که این آخری ها بند ناف خود را از نظام ببرند. وقتی در عاشورای ۸۸ مبارزین درصدد برآمدند که خود را از قید و بند «رهبری» سازشکارانه ی میرحسین موسوی و همدستانش آزاد کنند، اصلاح طلبان به روشنی در دشمنی با آن موضع گرفتند و با محکوم کردن رادیکالسیم حرکت آن روز، صحنه را به نفع لشگریان خامنه ای در نهم دی ۱۳۸۸ خالی کردند و در ۲۲ بهمن جنبش را به تیغ ارباب سلاخ خود سپردند. 

در طول جنبش سبز حاکمیت با بالابردن هزینه ی دفاع از حقوق فردی خویش نزد جوانان طبقه ی متوسط از طریق نداکشی و کهریزک و امثال آن، این روند ظهور و استقرار فردیتِ اطاعت ناپذیر نسبت به ساختارهای تعبیه شده در جنبش را مختل و پرهزینه کرد و با شکار و تعقیب و وحشت آفرینی معترضین ۵۰۰ هزار نفر از آنان را وادار به خروج از کشور کرد. 

تار و مار کردن دولتی طبقه ی متوسط

بروز جنبش سبز سبب شد اتاق های فکر امنیتی نظام با شناسایی طبقه ی متوسط، به عنوان محور و محمل اصلی تولید نیروهای اجتماعی فردگرا و طغیانگر، به طراحی یک موج جدید تهاجم به آن بپردازند. علاوه بر وادار سازی صدها هزار نفر به مهاجرت امنیتی، برهم زدن نظام دانشگاهی و دستکاری محتوا و تغییر برخی رشته های علوم اجتماعی و حذف درس ها و پاکسازی اساتید، حاکمیت، به عنوان ابزار اصلی شکستن کمر طبقه ی متوسط، با طرح هدفمندی یارانه ها، زیرساخت اقتصادی این طبقه ی اجتماعی را مورد هجمه قرار داد و با یارانه بگیر کردن آنها در یک اقتصاد بی ثبات، به تضعیف بی سابقه ی معیشتی آن اقدام کرده و به این طریق، حیات سیاسی این طبقه را نیز تا حد زیادی مختل و خنثی کرد. 

بعد از اطمینان از این که از پتانسیل سیاسی طبقه ی متوسط چیز زیادی نمانده است، نظام بر اساس برخی از مصالح داخلی و خارجی به سوی یک لایه ی نگه داشته در ذخیره گاه امنیتی خود روی آورد. تیم روحانی و ظریف یا همان «حلقه ی نیاوران» با وجود آن که گوشه ی چشمی به طبقه ی متوسط برای فریب تتمه ی آن داشتند، به دلیل اطمینان از نتایج انتخابات قلابی ریاست جمهوری ۱۳۹۲ و ۱۳۹۶، تاکیدی بر این که بخواهند این طبقه ی ضربه خورده و بی اعتماد را چندان مورد نوازش و تیمار قرار دهند نداشتند. به همین دلیل نیز به برخی از حرکت های نمایشی حوصله سر بر اکتفاء کردند و بعد از تمرکزی موقت برای به ثمر رساندن برجام، به تکمیل و تداوم و ادغام همان نظام مافیایی قدرت که توسط مثلث سپاه،بیت رهبری و خصولتی ها در دوره ی احمدی نژاد شکل گرفته بود پرداختند. 

به زودی مشخص شد که دولت روحانی نیز کاری جز وارد کردن ضربه های جدید و شدید دیگر به اقتصاد معیشتی کلیت جامعه و از جمله طبقه ی متوسط با هدف حفظ کلیت نظام ندارد و به همین دلیل کوکتلی از تورم، گرانی، بی ارزش شدن پول ملی، کاهش قدرت خرید، افزایش خط فقر و انفجار نقدینگی، به عنوان محصول سیاست های اقتصادی دولت از خود به میراث گذاشتند. 

با این روند، بعد از چند سال هجمه ی حکومتی به اقتصاد اجتماعی و معیشتی طبقه ی متوسط، لایه هایی از آن به فقر کشیده شده و در ردیف قشرهای کهتر اجتماعی قرار گرفت. از دل این ترکیب دانشگاه دیدگان به فقر کشیده شده و فقیران به دانشگاه نرفته، نیروی مبارز تازه ای تولد یافت که از شامل جوانان لایه های پایین و میانی طبقه ی متوسط و نیروهای جوان و عاصی طبقه ی محروم جامعه بود و حرکت های اعتراضی رادیکال و شورش وار بعدی را کلید زد، دو خیزش مقطعی اما رادیکال دی ۹۶ و آبان ۹۸  از این جمله بود که در توافق عمومی کلیه ی باندهای مافیایی نظام در این دوره با قتل عام خونین و سرکوب شدید همراه بود. اما این شورش ها هنوز شاخص و نمایانگر واقعیت عمیق تحول اجتماعی طبقه ی متوسط در جامعه نبود. آتشی زیر خاکستر می رفت که سر برآورد و توجه همه را به خود جلب کند. 

به سوی ۱۴۰۱

در طول سال های مابین ۱۳۸۸ تا ۱۴۰۱، بعد از ضربه های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی فراوان به طبقه ی متوسط، نسلی جدید، سرخورده از شرایط عمومی کشور، به تربیت اجتماعی متفاوتی برای خود روی آورد. در این روند، که حاصل شکست مطلق آموزش دولتی از یکسو و پوچی پرورش خانوادگی از سوی دیگر بود، جوانان دهه ی هشتادی به تراشیدن شخصیتی متفاوت برای خویش اقدام کردند که از حیث شکل و ماهیت شباهتی به الگوهای مورد نظر نظام اسلامی پوسیده ی حاکم بر کشور و انگاره های والدین مسخ شده و له شده ی شان زیر بار فشار مشکلات معیشتی و روانی نداشت. آنها با بهره برداری از اینترنت و دسترسی به داده های یک دنیای متفاوت شروع به «تجربه ی مجازی» (virtual experience) آن جهان دیگرگون کردند و با شناختن ارزش ها و اصول آن، پاره ای از رفتارها، هنجارها وباورهای متعلق به دنیای مدرن را در خود درونی کردند. این یک اجتماعی شدن موازی-مجازی بود که به آنها اجازه داد، به ایرانیانی متفاوت از اکثریت جمعیت مسن تر از خودشان تبدیل شوند. تفاوتی که در کمین فرصتی بود تا بروز کند. 

 این جهان مجازی-واقعی مستقل به آنها اجازه داد که برای خود درجه ی بالایی از حس احترام، استقلال، خودمختاری یا در یک کلام، همان فردیت (individuality) را تدارک ببینند. آنها با آفریدن صحنه هایی مانند جشن های ناگهانی یا آب بازی ها و امثال آن چنان تفاوتی در رفتار و کردار از خود بروز دادند که برای هر ناظر تحلیلگری مسجل می ساخت این نسل به دنبال فرصتی است تا بتواند این ناهمگونگی و ناهمجنسی خود با یک نظام از دور تاریخ خارج شده و یک  جامعه ی دچار ایستایی را به نمایش بگذارد. 

این فرصت در شهریور  ۱۴۰۱ و با رخدادی معنی دار برای آنها شکل گرفت. مرگ مهسا (ژینا) امینی به مثابه زخمی بر قلب نسل آنها بود و این جوانان چنین جراحتی را برنتابیدند. آن چه آنها سال ها از آن بیزار بودند همانا نادیده انگاری (negligence) وجود و خواست هایشان بود، اما این که این نادیده گرفتن حیات اجتماعی و فرهنگی آنها، به نادیده گرفتن حیات جسمی آنها هم کشیده شود چیزی نبود که برایشان قابل تحمل باشد. پس، قیامی را اسم رمز مهسا کلید زدند. 

خیزش نسل ژینا 

 در شهریور ۱۴۰۱ سرانجام این جوانان که نمایندگان نخستین نسل به طور گسترده مجهز به فردیت بودند، با شعار زن زندگی آزادی به صحنه آمدند. در این خیزش بدیهی بود که زنان، به عنوان قربانیان مضاعف حاکمیت و جامعه، نسبت به سایرین فعال تر باشند تا شرایطی را فراهم آورند که در آن تغییر رفتارها و ساختارها نسبت به زن میسر شود. برای آنها معنایی که در پس مرگ مهسا توسط رژیم ضد زن نهفته بود همانا مرگ مقام زن در ایران بود. 

نسل به پاخاسته -که به طور ساده سازی شده به دهه ی هشتادی ها معروف است- حاصل این روند پیدایش و رشد فردیت در میان جوانان است که اینک برای تبدیل شدن به یک نیروی اجتماعی تاثیر گذار به صحنه آمده است. بدیهی است این نسل با سیاست در معنای سنتی آن بیگانه است اما با سرکوب آشناست و به همین دلیل، ضمن داشتن ترس، هراس ندارد و بدون آن که مثل ۸۸ تحت تاثیر شوک جنایت دولتی قرار گیرد، در حال پرداخت هزینه ای سنگین است تا بتواند تغییری مهم را در زندگی خویش سبب شود. 

البته این نسل قبل از آن که قدرت را تصرف کند خیابان را تصرف کرده است و با کشف حجاب، شعار نویسی، عمامه پراکنی، نصب بنر و پوستر، عدم مطرح کردن کمترین صبغه مذهبی در گفتمان و شعارهای خود، پرهیز از تبعیت از شکل سنتی در مراسم بزرگداشت شهدایش و اشکال مختلف تجمع و اعتراض، حضور انکارناپذیر و در عین حال نو و تازه ی خود را به حاکمیت و جامعه اعلام داشته است. در صد روز اخیر رژیم تلاش کرده است از یک سو با ابزار سرکوب و وحشت و از سوی دیگر، با تحریک بخش مذهبی-سنتی جامعه از طریق ضد تبلیغات، هر آن چه ممکن است را علیه این نیروی نوظهور جوان خودمدار بسیج کند؛ هر چند که برخی عقب نشینی های کوتاه و تاکتیکی را بر جنبش این نسل تحمیل کرده اما آشکار است که تا بچه های این نسل زنده اند کل جنبش را نمی تواند خاموش کند. 

ماهیت جنبش کنونی 

آن چه اهمیت دارد درک این نکته است که در صورت کسب موفقیت در تثبیت خود، به عنوان یک واقعیت اجتماعی که دیگر نمی توان به حاشیه راند یا نادیده انگاشت، این نسل می تواند، با تداوم و گسترش جنبش کنونی، هم چنین به یک نیروی سیاسی نوین و تعیین کننده در جامعه ی ایرانی تبدیل شود؛ بدان معنی که اگر جنبش فعلیِ نسل جوان و فردیت دار ادامه یابد و موفق به عقب راندن نسبی (اصلاحات) یا مطلق (براندازی) حاکمیت شود، صحنه ی سیاسی آینده ی ایران را به یک شکل یا شکلی دیگر در اختیار خود خواهد گرفت، هر چند که دلیل ندارد آن را به انحصار خویش درآورد. 

این نیروی جوان در عرصه ی قدرت تنها نیست و در مسیر تکوین و تکامل خود شاهد تلاش سایر جریان های سیاسی سنتی برای تاثیرگذاری بر صفحه ی شطرنج سیاست در ایران خواهد بود؛ اما تفاوت کیفی میان این نیروی جوان و نوآور و جریان های سیاسی سنتی موجود در این است که بسیاری از تشکل های سیاسی سنتی اپوزیسیون، بازمانده از یک جامعه ی توده-محور هستند -که باز می گردد به ایران دهه های ۳۰ تا ۶۰ خورشیدی-. آنها تشکل های سیاسی بیگانه با فرهنگ فردمدار (individualist) حاکم بر ذهنیت جوانان حاضر در جنبش می باشند. به همین خاطر، از همین حالا اثرات این ناهمجنسی فرهنگی در بطن جنبش کنونی پیداست. 

اگر رابطه ی جنبش و اپوزیسیون سنتی را در بازار سیاست بسنجیم در می یابیم که «تقاضا» از سوی جنبش برای یک نیروی سیاسی همجنس با ویژگی‎های نیروهای فردمحور کف خیابان به چشم می خورد، نیرویی که بتواند نقش کارکردی رهبری و سازماندهی کلان آن را بر عهده گیرد. اما از آن سوی، آن چه به عنوان «عرضه» از سوی اپوزیسیون می بینیم به طور عمده برخاسته از یک فرهنگ سیاسی «جمع محور» (collectivist) است که قرابتی با جَنَم اجتماعی فردگرای بازیگران جنبش ندارد. 

اختلاف در چیست و کجاست؟ 

مبارز در میدان که مجهز به درک فردگرا می باشد در پی آن است که، حتی اگر دانش و تجربه ی سیاسی مناسب برای رهبری جنبش را ندارد، در روند رهبری جنبش دخالت داشته باشد؛ یعنی نمی خواهد وارد شکل بندیی شود که در آن قرار باشد، به سان حرکت های نسل های گذشته، حق انتخاب و نظر او نادیده انگاشته شده و از وی فقط تبعیت از رهبری انتظار رود. 

البته بدیهی است که الگوی سنتی رهبرمدار با ذهنیت و رفتار اکثریت جامعه سازگار می باشد، اما مسئله این است که آن اکثریت اهل تبعیت از رهبری فردی اینک در کف خیابان نیست، بلکه این کنشگران جوان شجاع و فردگرا هستند که این مهم را برعهده دارند و آنها نیز، به نحو بارزی، از الگوی سنتی پیروی از رهبر پرهیز دارند. در مقابل این جوانان به دنبال یافتن فرمولی هستند که در آن، حس مشارکت در تعیین خط استراتژیک جنبش را تجربه کنند، هر چند که به طور معمول این مهم بر عهده «رهبری» جنبش می باشد. 

یکی از دلایلی که جنبش نتوانسته بعد از بیش از ۱۰۰ روز برای خود یک رهبری مشخص را تعیین و تعریف کند این است که تا این جا تقاضای  خاص و ویژه بدنه ی جوان و فردگرای جنبش شاهد عرضه ی یک پیشنهاد متناسب با خصوصیات فکری و رفتاری کنشگران نبوده است.

موضوع زمانی ابعاد حساس تر و پیچیده تری به خود می گیرد که بدانیم فرهنگ سیاسی توده-محور -و بی اعتنای به فردیت شهروندان- هم در حاکمیت غیردمکراتیک در راس کشور موجود است و هم در اپوزیسیون طرفدار دمکراسی آن. به همین خاطر، جنبش جوان در میان این دو در نوسان است: از یک سو به تنهایی قادر به دفع کامل حکومت نیست، چون بدون تجربه و رهبری هنوز زور و قدرت کافی برای این منظور را به دست نیاورده است، و از سوی دیگر، وقتی برای عاریت گرفتن دو عنصر مهم تجربه و رهبری به اپوزیسیون مراجعه می کند با عدم توان هضم الگوهای پیشنهادی آن مواجه می شود. گویی که گروه خونی این دو با هم منطبق نیستند. 

این امر جنبش را از حیث سیاسی در یک دوره ی فترت و یا عدم تعین موقت قرار می دهد  که می تواند برخی را ناامید، بعضی را افسرده و پاره ای را حتی وادار به کناره گیری کند. اما وقتی ریشه های مشکل را بشناسیم دلیلی برای دلسردی نیست، این هم چالشی از چالش هاست که باید حل و فصل شود.   

راه برون رفت چیست؟ 

در یک دید واقع گرا، اگر ما استمرار و تداوم ۱۰۵ روزه ی جنبش کنونی را دلیلی عینی و قابل وارسی برای عمیق بودن ریشه های آن بدانیم می توانیم امیدوار باشیم که جنبش ماندنی است و خاموش شدنی و سرکوب شدنی نیست؛ اما در عین حال، در قیاس با مثال کلاسیک انقلاب سال ۵۷ -که در آن همجنسی جامعه و اپوزیسیون سبب شد حرکت به سرعت دو عنصر سازماندهی و رهبری را برای خود تامین کند- این بار برای تدارک و تهیه این دو می بایست زمان و خلاقیت بیشتری را صرف کرد. 

این بدان معنی است که هم جنبش باید برای فرمول بندی و شناساندن الگوهای انتظارات خود از اپوزیسیون ارتباط فعال تر و پوینده تری با آن داشته باشد و هم اپوزیسیون می بایست از خویش خلاقیت و درک دقیق تری از ماهیت اجتماعی جنبش نشان دهد. روشن است که دلیل اصلی عدم توانایی اپوزیسیون برای الصاق رهبری خویش به جنبش و نیز علت عدم استقبال جنبش از گزاره ها و پیشنهادهای سیاسی متداول و همیشگی اپوزیسیون در عدم تطابق فرهنگی این دو است. به همین خاطر، وظیفه ی اپوزیسیون این نیست که جنبش را روی تخت ایدئولوژیک خود بخواباند و دست و پای وجه نوین و متفاوت آن را اره کند تا با قد و قواره ی کهنه ی خویش منطبق سازد، برعکس، فعالان سیاسی تشکل ها و جریان های سیاسی بایستی به خصوصیات نوظهور مندرج در حرکت پی ببرند و با خلاقیت و انعطاف لازم راهکارهای متناسب با بافت جوان جنبش را به آن ارائه دهند. اگر چنین کنند، استقبال از سوی جنبش هم وجود خواهد داشت.

انقلاب واقعی در راهست

ما در کارهای نوشتاری و گفتاری خود میان «جنبش انقلابی» و «انقلاب» تفکیک قائل شدیم. نخستین به معنی پایین کشیدن یک رژیم و جایگزین کردن آن با رژیمی دیگر است و دومی به معنای تغییرات بنیادین بعد از آن برای برپاسازی یک جامعه جدید. باید گفت که اگر جنبش کنونی بتواند، با حفظ ویژگی های مدرن خویش، به یک انقلاب بیانجامد، معنای این کلمه این بار به راستی ادا خواهد شد، یعنی یک ظهور جامعه ای که در آن یک فرایند اجتماعی شدن نوین (new socialization) در جریان خواهد بود، آن هم از طریق نسلی که دیگر مفاهیم عالی را مانند انقلابیون نسل والدین خویش از کتاب های بد ترجمه شده نیاموخته، بلکه آن را طی و تجربه کرده است؛ نسلی که با وفادار مانند به استقلال فکری و شخصیتی خود، نظام کهنه شده سیاسی را پایین بکشد، آن را با یک حاکمیت به راستی دمکراتیک جایگزین کند و سپس، جامعه ای منطبق  با ویژگی های مدرن اجتماعی و فرهنگی خویش بنا سازد. این به راستی یک انقلاب خواهد بود.  

البته، بدیهی است که جنبش در میانه ی راه، به مثابه ی قطاری که به راه افتاده، مسافرانی از لایه های اجتماعی و سنی دیگر با برداشت های فکری و فرهنگی متفاوت را هم با خود همراه خواهد کرد. این نیروهای تازه وارد به جنبش ممکن است در میانه ی راه و برای به ثمر رساندن حرکت، از خود تمایل به اشکال سنتی رهبری نشان دهند و زیر بار یکی از پیشنهادهای موجود در میان نیروهای «نه چندان دمکراتیک اپوزیسیون» بروند. نسل جوان باید برای حفاظت از ویژگی مدرن نیرویی که می خواهد بعد از رژیم فعلی به قدرت رسد هشیار و مراقب باشد و ضمن سوار کردن لایه های مختلف مردم در قطار جنبش لوکوموتیو هدایتگر آن را در دست خویش نگه دارد. 

آری! برای این که در فردای سرنگونی رژیم، حاکمیتی به راستی متفاوت را در ایران تجربه کنیم هدایت جنبش تا به انتها باید در دست همان نسل جوان فردگرایی بماند که می خواهد جامعه را، بدون حذف دیگران، به سوی تغییراتی که منطبق با دفن نهادینه ی پدیده ی «نادیده انگاری سیستماتیک» (systematic negligence) است به پیش برد. بدیهی است که این نوع از تغییرات، مطلوب بسیاری نیروهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی که شکلی از استبدادمنشی را در خود درونی کرده اند نخواهد بود، اما تا زمانی که قشرهای ناموافق جنبش مدرن گرا به طور فعال در مقابل آن نایستاده اند، تاثیرشان بر حرکت جزیی، فرعی و منفعل بوده و در بدترین حالت شاید قدری شتاب آن را کم کنند، اما آن را متوقف نخواهند کرد. 

در صورتی که جنبش با محتوای انسان مدار و انتخاب-محور خویش ادامه یابد، به تدریج لایه های بیشتری از لایه های مترقی قشرهای خاکستری جمعیت را با خود همسو و همراه ساخته و در یک مقطعی که اکثریت جامعه حضور حاکمیت کنونی را برای تامین حداقل های لازم حیات خود نیز نامناسب و مضر تشخیص دهد از سر ناچاری، برای برپا ساختن یک نظم اجتماعی جدید با جنبشی که هژمونی آن در دست نیروهای جوان مدرن گراست همراهی خواهند کرد؛ در واقع چاره ای نخواهند داشت. 

جبر تاریخی محصول اراده  

شاهدیم که نوعی از جبر اجتماعی در معنای مثبت خود در جنبش کنونی در حال عمل کردن است که شباهتی به جبر مکانیکی مورد نظر ایدئولوژی های انقلابی کلاسیک ندارد، بلکه بر عکس، گویای یک رویداد جامعه شناختی نوین است که در دل زمان و در سطح کلان رخ داده و دیگر نه حاکمیت فرسوده می تواند آن را سرکوب کند و نه جامعه ی سنت گرای عادت کرده به انفعال و تسلیم می تواند آن را نادیده بگیرد. این جنبش به این ترتیب می رود تا بنای تغییری را بگذارد که با عقل و اراده و شهامت بازیگران فداکارش ساخته و پرداخته می شود، و برای همه نیروهای اجتماعی و سیاسی دیگر جنبه ی ناگزیر می یابد، و چه خوب است که چنین می شود، چرا که این گونه خواهد بود که حتی در کهن ترین دیار خودکامه سالار روی زمین نیز اراده ی آزادیخواه انسان بر جبر استبداد طلب ساختار پیروز می شود.#

کورش عرفانی

*** 

برای دنبال کردن برنامه های تحلیلی نویسنده به وبسایت تلویزیون دیدگاه مراجعه کنید: www.didgah.tv 

برای اطلاع از نظریه ی «بی نهایت گرایی» به این کتاب مراجعه کنید: 

«بی نهایت گرایی: نظریه ی فلسفی برای تغییر» www.ilcpbook.com

آدرس تماس با نویسنده: korosherfani@yahoo.com

توییتر:@KoroshErfani